Ảnh minh họa

Trong công tác tổng kết có nhiều việc cần làm, trong đó việc viết báo cáo tổng kết là một công việc vô cùng quan trọng cần được quan tâm nhất. Nội dung báo cáo tổng kết sao cho phải phản ánh được một cách đầy đủ những hoạt động chủ yếu của đơn vị trong năm, đồng thời phải khơi dậy được tinh thần lao động nhiệt tình, say sưa của cán bộ, công chức, viên chức, người lao động trong cơ quan, đơn vị;  động viên khen thưởng kịp thời những cá nhân, tập thể có nhiều thành tích tiêu biểu, đặc biệt là những nhân tố mới; từ thực tiễn hoạt động, trong báo cáo phải rút ra được những bài học kinh nghiệm xác đáng, trên cơ sở đó định hướng được những nhiệm vụ trọng tâm của năm tới.

Trong quá trình dự thảo báo cáo tổng kết, người viết phải biết kết hợp hài hòa hai loại tư duy. Đó là: Tư duy kinh nghiệm và tư duy khoa học (tư duy lý luận). Có thể nói một cách khái quát rằng: với bất kỳ một ai, hoạt động ở bất cứ lĩnh vực công tác nào cũng cần biết vận dụng hai loại tư duy trên, nhất là những người làm công tác cán bộ, tổ chức quản lý, lãnh đạo các cấp. Xem như vậy, chúng ta thấy hai loại tư duy trên có vị trí rất quan trọng đối với sự phát triển của con người và xã hội. Để có thể làm tốt việc viết báo cáo tổng kết, góp phần nâng cao chất lượng hội nghị tổng kết cuối năm, trước hết người viết cần hiểu được tư duy kinh nghiệm là gì? Tư duy khoa học là như thế nào? Mối quan hệ giữa chúng ra sao?

Theo quan điểm tâm lý học, tư duy kinh nghiệm là phương thức hoạt động trí óc nhằm phản ánh những sự vật, hiện tượng đã triển khai, thực hiện trong đơn vị trên cơ sở sử dụng những số liệu do nhận thức cảm tính thu được khi quan sát sự diễn biến của các hoạt động với những thuộc tính bên ngoài có tính chất hình thức. Nói cách khác, tư duy kinh nghiệm chỉ phát hiện và ghi lại những sự việc riêng lẻ với những thay đổi hình thức bên ngoài của hoạt động.

Ở đây, sự việc được xem xét như những nhân tố độc lập với nhau, không chuyển hóa vào nhau hoặc tạo nên nhau. Vì vậy, sản phẩm của tư duy kinh nghiệm chỉ là những kết luận có tính chất kinh nghiệm. Những quan điểm này có khả năng định hướng cho con người hoạt động trong những hoàn cảnh khác nhau, nhưng chỉ đảm bảo cho con người tồn tại và phát triển trong cuộc sống xã hội không có những biến động phức tạp.

Tư duy kinh nghiệm được hình thành và phát triển trên cơ sở khái quát hóa kinh nghiệm tức là dựa vào kết quả của sự so sánh giữa các sự vật, hiện tượng xảy ra trong các hoạt động của đơn vị để rút ra cái giống nhau bề ngoài của những đối tượng đang được theo dõi trực tiếp hoặc nghe người khác mô tả lại. Do đó, tư duy kinh nghiệm không phản ánh được cái bản chất bên trong của sự vật, hiện tượng.

Sự hạn chế đó đòi hỏi người viết báo cáo phải vươn lên một trình độ tư duy cao hơn thì mới phản ánh được một cách đầy đủ, sâu sắc những nhiệm vụ mà tập thể đơn vị đã làm trong một năm, có như thế mới động viên, khuyến khích được tinh thần làm việc nghiêm túc của các thành viên trong đơn vị. Đó chính là tư duy khoa học. Đây là một hình thái hoạt động trí óc bậc cao, nhằm phản ánh các thuộc tính, các mối liên hệ và quan hệ ở bên trong có tính chất quy luật của các sự vật và hiện tượng xảy ra trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ.

Mục đích của tư duy khoa học là nhằm làm xuất hiện cái cụ thể trong tư duy, tức là làm cho con người có sự hiểu biết toàn vẹn, sâu sắc, đa dạng, phong phú về các đối tượng cần nhận thức. Chỉ khi nào vận dụng được phong cách tư duy khoa học, người viết báo cáo mới có thể làm cho mọi người phát hiện ra cái lôgic vận động và phát triển, cái bản chất của những hoạt động mà đơn vị đã triển khai. 

Tư duy khoa học được thực hiện trên cơ sở khái quát hóa lý luận, tức là dựa vào kết quả của sự phân tích và trừu tượng hóa những số liệu cảm tính, những hành động trí tuệ đặc biệt. Sản phẩm của tư duy khoa học là những kết luận mang tính khoa học. Nhờ có những kết luận này mà các thành viên trong cơ quan, đơn vị mới có thể nhận thức được một cách đúng đắn hơn, đầy đủ hơn về thực tại của đơn vị, về hiện trạng xã hội và sự phát triển của nó.

Có thể khẳng định, tư duy khoa học là công cụ của hoạt động trí óc, là phương tiện để suy luận, là cách thức giải thích hiện thực. Tư duy khoa học làm tái tạo lại trong đầu óc tất cả những hình thức phổ biến, có tính qui luật của các sự vật, hiện tượng  để tạo thành một hệ thống trọn vẹn.

Trong sự nhận thức của con người, giữa tư duy kinh nghiệm và tư duy khoa học có mối liên quan khăng khít và tác động tương hỗ lẫn nhau trong quá trình hoạt động. Đó cũng là hai trình độ cao thấp trong bậc thang nhận thức của loài người. Ở thời kỳ khoa học chưa phát triển mạnh mẽ thì người ta sử dụng chủ yếu loại tư duy kinh nghiệm.

Trong thời đại ngày nay, tư duy khoa học giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động nhận thức và cải tạo thực tiễn của con người. Tuy nhiên, trong thực tế có không ít đơn vị vẫn rơi vào tình trạng “bệnh thành tích” cho nên khi viết báo cáo tổng kết thì nói rất hay về những công việc đã làm nhưng không chỉ ra được những số liệu cụ thể, những sự việc mang tính chất đổi mới, có hiệu quả cao.

Xét một cách khách quan và công bằng thì mọi hình thức tư duy sinh ra đều đúng. Đúng một cách lịch sử. Nó chỉ sai một khi chúng ta kéo dài quá mức vai trò lịch sử của nó. Sẽ là sai lầm khi mà cách mạng khoa học công nghệ 4.0 đã phát triển mạnh mẽ nhưng ai đó vẫn còn lạm dụng quá mức tư duy kinh nghiệm và coi nhẹ tư duy khoa học trong quá trình vận dụng.

Nói như vậy không có nghĩa là phủ định sạch trơn vai trò của tư duy kinh nghiệm. Trong một chừng mực nào đó, tư duy kinh nghiệm vẫn cần thiết. Có điều cần nhớ là phải phân biệt rõ ràng giữa kinh nghiệm, tư duy kinh nghiệm với kinh nghiệm chủ nghĩa và tư duy kinh nghiệm chủ nghĩa.

Bản thân kinh nghiệm là cái rất quý. Cần phải tích lũy kinh nghiệm để làm giàu chất liệu cho tư duy. Nhưng điều cần tránh là bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa và tư duy kinh nghiệm chủ nghĩa. Đó là sự đề cao quá đáng vai trò của kinh nghiệm trong suy nghĩ và hành động của con người. Mắc bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa và tư duy kinh nghiệm chủ nghĩa, con người dễ sa vào tình trạng bảo thủ, trì trệ thích đi theo con đường mòn, ngại tiếp thu cái mới, cái hiện đại; do đó không có sự sáng tạo.

Có nhận thức được một cách đầy đủ giá trị của các loại tư duy trên, người viết báo cáo tổng kết mới thể hiện được hết cái hay, cái tốt và cái hạn chế của cơ quan, đơn vị, tổ chức mình, trên cơ sở đó mà tìm các biện pháp phát huy những ưu điểm, nhanh chóng khắc phục những thiếu sót còn tồn tại.

Sự đổi mới toàn diện nói chung, công tác cải cách hành chính hiện nay nói riêng cho thấy, có nhiều cá nhân và tập thể đã và đang tích cực vận dụng tư duy khoa học vào trong quá trình nhận thức và hoạt động góp phần cải tạo xã hội. Đó là những nhân tố mới cần kịp thời khuyến khích và ủng hộ ngày càng phát triển tốt đẹp hơn./.

TS. Phạm Trung Thanh