Được khởi lập từ năm 1804 với tên gọi Thành Đông, thành phố Hải Dương đã trải qua bao bước thăng trầm và đã để lại những dấu ấn tốt đẹp, sâu sắc. Từ một thành trì quân sự - hành chính, Thành Đông trở thành trung tâm của xứ Đông xưa – một trong Tứ trấn của Kinh Thành Thăng Long. Đó là các trấn Kinh Bắc – Sơn Nam – Hải Dương – Sơn Tây. Với vị trí quan trọng đó, ngay sau khi Pháp tấn công ra miền Bắc đã 2 lần đánh chiếm Thành Đông thiết lập bộ máy thống trị và đặt ách đô hộ thực dân tại tỉnh Hải Dương. Các phong trào yêu nước chống Pháp nổi lên đều bị dập tắt, đàn áp dã man và bị dìm trong biển máu.

Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930) với mục tiêu xóa bỏ chế độ thực dân, phong kiến giành lại độc lập dân tộc và tiến lên chủ nghĩa xã hội đã khơi dậy lòng yêu nước của mọi tầng lớp nhân dân.  Tại Hải Dương, Xứ ủy Bắc Kỳ đã cử đồng chí Nguyễn Văn Xứng (tức Lê Thanh Nghị) về xây dựng phong trào cách mạng. Sau một thời gian tuyên truyền, giác ngộ quần chúng, đến cuối năm 1937 nhiều nơi trong và ngoài thành phố Hải Dương đã hình thành những tổ chức của Đảng. Cũng trong thời gian này, Đoàn Thanh niên Dân chủ thành phố đã bảo vệ thành công cuộc họp do đồng chí Lê Thanh Nghị chủ trì tại số nhà 3 Bùi Thị Cúc và làm tốt việc giao sách báo tới các huyện.

Trước sự phát triển rộng khắp của phong trào đồng chí Lê Thanh Nghị đã giới thiệu đồng chí Hoàng Văn Thụ về bắt liên lạc với nhóm thanh niên dân chủ của thành phố Hải Dương. Tối ngày 26/8/1938, tại số nhà 17 phố Đông Môn (nay là phố Phạm Hồng Thái) đã tổ chức thành lập chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của thành phố Hải Dương với sự chứng kiến của đồng chí Hoàng Văn Thụ (xứ ủy viên Xứ ủy Bắc Kỳ). Chi bộ gồm 3 đồng chí: Nguyễn Thượng Mẫn, Nguyễn Văn Sớ và Bùi Văn Giáp do đồng chí Nguyễn Thượng Mẫn làm Bí thư. Ngay sau khi được thành lập, chi bộ đã lãnh đạo công nhân các nhà máy, công sở đấu tranh đòi tự do lập nghiệp đoàn, hội ái hữu, đòi tăng lương, giảm giờ làm, phản đối đánh đập, cúp phạt, đuổi thợ... Năm 1939, Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp bị lật đổ, phe phát xít lên nắm quyền. Ở thành phố Hải Dương, bọn thống trị ra sức thủ tiêu những quyền lợi mà nhân dân đã giành được trong mấy năm qua. Chúng trắng trợn khủng bố các chiến sĩ cách mạng và các tổ chức quần chúng của Đảng. Gia đình đồng chí Nguyễn Văn Sớ và Bùi Văn Giáp bị khám xét, đồng chí Nguyễn Thượng Mẫn bị bắt và đưa đi giam ở nhà tù Hỏa Lò. Cuối năm 1939, Chi bộ tan rã, nhưng các đồng chí đảng viên của Chi bộ vẫn giữ được khí tiết của người chiến sỹ cộng sản. Đồng chí Nguyễn Thượng Mẫn sau khi bị bắt, mặc dù bị tra tấn dã man, nhưng đồng chí vẫn kiên quyết đấu tranh.

Tháng 6 năm 1940, Ban Tỉnh ủy lâm thời Hải Dương được thành lập, Tỉnh ủy chủ trương xây dựng, phát triển Đảng, củng cố mở rộng Mặt trận Thống nhất Phản đế Đông Dương. Từ đó, công tác xây dựng Đảng ở thành phố Hải Dương lại được phục hồi và phát triển.

Cuối tháng 6 năm 1940, được sự đồng ý của Tỉnh ủy, Chi bộ Nhà máy Nước được thành lập. Chi bộ có 3 đảng viên gồm các đồng chí Nguyễn Đức Thắng, đồng chí Long và đồng chí Nguyễn Mạnh Hoan (Bí thư Ban Tỉnh ủy lâm thời). Đồng chí Nguyễn Đức Thắng làm Bí thư. Ngay sau khi thành lập, Chi bộ chủ trương củng cố và phát triển cơ sở cách mạng trong các nhà máy, cơ quan, công sở của địch; tổ chức quần chúng đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ, phát động kỷ niệm các ngày lễ lớn. Đồng chí Nguyễn Mạnh Hoan, Bí thư Tỉnh ủy đã trực tiếp treo lá cờ búa, liềm trên đỉnh tháp nước thành phố. Cuối năm 1940, trong một chuyến đi công tác ở Thanh Hà, đồng chí Nguyễn Mạnh Hoan bị địch bắt, đồng chí Nguyễn Đức Thắng cũng bị bắt tại Nhà máy Nước, Chi bộ Đảng thành phố Hải Dương lại bị tan vỡ. Mặc dù bị địch tra tấn rất rã man song các đồng chí Nguyễn Mạnh Hoan, Nguyễn Đức Thắng vẫn kiên cường bất khuất, nêu cao tấm gương sáng ngời của nhãng người chiến sỹ cộng sản đấu tranh đến cùng để bảo vệ Đảng, bảo vệ cơ sở.

Cuối năm 1941, quân độị Nhật kéo vào thành phố, tình hình kinh tế, xã hội và chính trị thêm phức tạp, phong trào cách mạng gặp thêm nhiều khó khăn. Đầu năm 1943, các tổ chức Việt Minh hình thành ở một số huyện trong tỉnh. Thời gian này, nhân dân nội, ngoại thành đã hăng hát gia nhập Mặt trận Việt Minh, đấu tranh đòi quyền lợi kinh tế như hủy bỏ các thứ thuế vô lý, giảm tô, giảm tức, giảm bớt các hủ tục ở nông thôn... Các nhóm Việt Minh đã góp phần tích cực trong việc phục hồi và phát triển phong trào các mạng ở thành phố Hải Dương.

Đầu tháng 4 năm 1945, đồng chí Trần Đức Thịnh, đại diện Xứ ủy Bắc Kỳ về quán triệt chỉ thị “Nhật – Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” và công nhận Ban Tỉnh ủy lâm thời Hải Dương, chỉ định đồng chí Nguyễn Văn Kha làm Bí thư Tỉnh ủy, trực tiếp chỉ đạo phong trào cách mạng ở thành phố. Được sự chỉ đạo sát sao của Tỉnh ủy, tháng 5 năm 1945 Chi bộ thành phố Hải Dương được thành lập. Đồng chí Đỗ Văn Thanh được chỉ định làm Bí thư. Ngay sau ngày thành lập, chi bộ đã đề ra những chủ trương hoạt động để tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền khi thời cơ đến. Sáng 18/8/1945, Ủy ban cách mạng lâm thời của thành phố Hải Dương được thành lập do ông Bạch Năng Thi làm Chủ tịch. Cuộc khởi nghĩa ngày 17/8/1945 do Chi bộ Đảng thành phố Hải Dương lãnh đạo diễn ra nhanh gọn, triệt để, đúng thời cơ, đã lật nhào tất cả những toan tính đen tối của phát xít Nhật và tay sai.

Cách mạng tháng 8 thành công, đầu năm 1946, Chi bộ Đảng thành phố Hải Dương thường xuyên quan tâm đến công tác xây dựng Đảng, phát triển đảng viên mới. Tháng 3 năm 1946, được sự đồng ý của Tỉnh ủy, Đảng bộ thị xã Hải Dương được thành lập. Đồng chí Đỗ Văn Thanh được chỉ định làm Bí thư. Đảng bộ đã có 20 đảng viên hầu hết là vừa mới kết nạp. Việc thành lập Đảng bộ thị xã Hải Dương là bước phát triển vượt bậc cả về số và chất lượng, đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng, đáp ứng được yêu cầu lãnh đạo cuộc trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Tháng 5 năm 1948, Ban Chấp hành Đảng bộ thị xã Hải Dương, Ủy ban kháng chiến hành chính và các đoàn thể cứu quốc được củng cố kiện toàn. Sau một thời gian hoạt động, Đảng bộ thị xã đã thành lập được 6 chi bộ với số đảng viên ngày càng tăng. Cùng hàng chục cơ sở bí mật hoạt động nắm tình hình địch, vận động nhân dân thực hiện đường lối kháng chiến kiến quốc của Đảng.

Ngày 30/10/1954, Đảng bộ và nhân dân thị xã Hải Dương hân hoan đón bộ đội tiến về giải phóng thị xã, chấm dứt ách đô hộ trên 80 năm của thực dân Pháp. Bước vào giai đoạn mới, Đảng bộ và nhân dân thị xã Hải Dương quyết tâm khắc phục chiến tranh (1954 – 1957), khôi phục kinh tế, cải tạo và phát triển kinh tế - xã hội (1958 – 1960) và thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất bước đầu xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội (1961 – 1965). Lúc này Đảng bộ thị xã có 9 chi bộ với 42 đảng viên. Trong 10 năm đầu sau ngày giải phóng, Đảng bộ luôn luôn quan tâm xây dựng hệ thống chính trị, giữ vững trật tự an ninh, từng bước cải tạo, phục hồi thị xã bị tàn phá do chiến tranh, xây dựng nền kinh tế công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, nông nghiệp dịch vụ phát triển toàn diện, văn hóa – xã hội, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được nâng cao.

Nhằm thực hiện có hiệu quả đường lối kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Đảng bộ thị xã Hải Dương đã đề ra nhiều chủ trương, biện pháp để chuyển hướng mọi hoạt động cho phù hợp với tình hình thời chiến, vừa đẩy mạnh sản xuất, vừa sẵn sàng chiến đấu và tích cực chi viện sức người, sức của cho cách mạng miền Nam với tinh thần “Tất cả cho tiền tuyến – tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”.

Với phương châm: “Sống bám cầu đường, chết kiên cường dũng cảm”, “Địch đánh ngày, ta làm đêm”, "Mỗi người làm việc bằng hai, vì đồng bào miền Nam ruột thịt”, “Ba sẵn sàng”, “Ba đảm đang”, “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”… thị xã Hải Dương đã có 6.523 thanh niên ưu tú lên đường nhập ngũ, trong đó có 1.181 người con anh dũng hy sinh, 1.024 thương – bệnh binh.

Với những đóng góp to lớn trong các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm và xây dựng quê hương đất nước, Đảng bộ và nhân dân thị xã đã được Đảng và Nhà nước trao tặng nhiều danh hiệu cao quí. Đó là: 4 đơn vị trực thuộc thành phố được Nhà nước tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân (gồm Công an nhân dân thành phố, phường Thanh Bình, phường Ngọc Châu, phường Ái Quốc); 1 đơn vị Anh hùng Lao động (xã Thạch Khôi); 7 đồng chí được phong danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân; 191 bà mẹ được phong, truy tặng danh hiệu Bà mẹ Việt Nam Anh hùng.

Đạt được những thành tựu trên, trước hết là nhờ sự lãnh đạo của Đảng mà nòng cốt là Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố. 80 năm qua, dù trong hoàn cảnh nào, các thế hệ đảng viên của thành phố Hải Dương luôn trung thành với lý tưởng cách mạng của Đảng, giữ vững bản lĩnh chính trị, các phẩm chất đạo đức thực hiện tốt mọi nhiệm vụ được giao. Từ buổi ban đầu chi bộ có 3 đảng viên, đến nay toàn Đảng bộ đã có 64 chi, đảng bộ cơ sở với trên 14.000 đảng viên. Cán bộ, đảng viên Đảng bộ thành phố Hải Dương luôn đi đầu trong cách mạng Tháng 8, trong hai cuộc trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược và nay trong công cuộc đổi mới xây dựng quê hương, đất nước.

Trải qua 80 năm xây dựng và trưởng thành, Đảng bộ và nhân dân thành phố Hải Dương đã rút ra những bài học kinh nghiệm quí báu: Đảng bộ luôn luôn nắm vững và chủ động vận dụng sáng tạo các chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng, sự chỉ đạo của Tỉnh ủy vào tinh hình thực tiễn của địa phương để đề ra các nhiệm vụ, giải pháp nhằm lãnh đạo nhân dân thực hiện thắng lợi nhiệm vụ chính trị trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Chú trọng xây dựng Đảng bộ “Trong sạch, vững mạnh” để xứng đáng là nhân tố lãnh đạo quyết định mọi thắng lợi trong thực hiện nhiệm vụ chính trị tại địa phương. Thường xuyên chăm lo xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân, gần dân, sát dân, tôn trọng dân. Thường xuyên nắm chắc và giải quyết tốt những tâm tư, nguyện vọng chính đáng, hợp pháp của nhân dân tạo nên sự đồng thuận giữa Đảng, chính quyền và các tầng lợp nhân dân. Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng bộ đối với chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội. Chủ động, tích cực phát huy nội lực, đồng thời tranh thủ sự giúp đỡ của Trung ương, của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh và các sở, ban, ngành của tỉnh, sự ủng hộ của các tổ chức, đơn vị địa phương bạn. Thường xuyên tổng kết thực tiễn, rút ra bài học kinh nghiệm, tìm hướng đi đột phá để tập trung chỉ đạo thực hiện thắng lợi mọi mục tiêu đề ra.

Với truyền thống vẻ vang 80 năm xây dựng và trưởng thành của Đảng bộ, từ những bài học và kinh nghiệm rút ra trong chỉ đạo thực tiễn công cuộc đổi mới; trước những thời cơ và thách thức mới, Đảng bộ và nhân dân thành phố quyết tâm đoàn kết một lòng, vượt qua mọi khó khăn, thử thách, tiếp tục đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức và phong cách Hồ Chí Minh, xây dựng thành phố Hải Dương trở thành đô thị loại I, ngày càng giàu đẹp, hiện đại, văn minh, phát triển bền vững, xứng đáng với truyền thống Thành Đông anh hùng./.

TS. Phạm Trung Thanh