Ảnh minh họa

6. Bản chất tâm lý của quá trình hình thành một khái niệm khoa học

Xét về mặt tâm lý, để có được một khái niệm khoa học tồn tại trong đầu trẻ em,  người thầy phải thực hiện một loạt hành động trí óc theo một qui trình kỹ thuật nghiêm ngặt có sự tham gia của bàn tay để chuyển nội dung khái niệm từ hình thái vật chất bên ngoài thành hình thái trí tuệ bên trong. Quá trình hình thành này là quá trình chủ thể trẻ em (gọi tắt là S) thâm nhập vào đối tượng (gọi tắt là A) nơi “trú ngụ” của khái niệm cần lĩnh hội (là A), để trẻ em có thể lấy từ trong đối tượng A ra khái niệm A vốn có. Điều đó có nghĩa là trẻ em bằng hành động của mình buộc khái niệm A phải “dọn nhà” từ chỗ trú ngụ ở đối tượng A sang tâm lý của chủ thể S – nơi nó dọn đến. Quá trình chuyển dời “chỗ ở” cũng chính là quá trình hình thành khái niệm khoa học.

Vấn đề quan trọng nhất ở đây là trẻ em phải tìm thấy nội dung khái niệm ở ngay trong dạng vật chất, tức là ở đối tượng A trước khi chuyển vào trong tâm lý đứa trẻ. Muốn vậy, không có cách nào khác là trẻ em phái tác động trực tiếp vào đối tượng A, phải tiến hành những hành động vật chất, có sự tham gia của cơ bắp và các giác quan. Có điều cần chú ý là trong đối tượng A ngoài khái niệm A còn có các khái niệm khác cùng trú ngụ. Ví dụ: cái cốc uống nước. Thông thường mọi người già trẻ, có bằng cấp hay không đều hiểu từ "cốc". Nhưng vấn đề là ở chỗ có nhận thức được cái cốc ấy là nơi trú ngụ duy nhất của khái niệm cốc, hay chỉ hiểu một cách chung chung, trừu tượng nó là nơi trú ngụ của nhiều khái niệm khác nhau: là lọ hoa nếu ta cắm hoa vào cốc; cái chặn giấy nếu ta lấy nó đè lên tờ giấy... 

Khái niệm cốc trú ngụ trong cái vật thể gọi là cốc chỉ bị phát hiện chừng nào chủ thể trẻ em (S) có một cách thức hành động thích hợp. Điểm khác nhau cơ bản tuyệt đối giữa quan niệm tâm lý học hiện đại và quan niệm giáo dục học cổ truyền chính là ở chỗ ấy. Cụ thể là tâm lý học hiện đại cho rằng muốn có một khái niệm cốc thì trẻ em phải tiến hành những hành động thích hợp với khái niệm cốc đang ẩn ở trong cái cốc thật có trong cuộc sống. Trẻ em phải chinh phục một cách vật chất cái cốc thật dùng để uống nước hàng ngày. Nó có thể làm ướt áo, có thể làm nhòe sách vở… chứ không phải thuộc lòng từ cốc với sự mô tả những thuộc tính bên ngoài một cách cảm tính mà nhà giáo dục học thế kỷ 17 đã đưa ra.

Theo quan niệm trên, xét thuần túy về mặt tâm lý học, không hề có sự phân biệt về bản chất giữa hành động thích hợp của trẻ em người Việt hay trẻ em người nước ngoài. Vì lẽ đó, việc chinh phục khái niệm cũng có tính chất khách quan. Điều đó có nghĩa là trẻ em dù thuộc dân tộc nào, nước nào cũng phải thực hiện một “qui trình công nghệ” như nhau. Trẻ em nào không làm như thế sẽ không thể lấy ra từ cái vật vẫn quen gọi là cái cốc “linh hồn” của nó là khái niệm cốc. Đây là một việc làm không đơn giản, không phải ai cũng có thể làm được, do đó, xã hội cần có một nghề riêng biệt gọi là giáo viên và cần có “kỹ thuật” đặc biệt gọi là công nghệ giáo dục. Giáo viên là người nắm được “qui trình công nghệ” thích hợp với cái cốc để tổ chức cho trẻ em thực hiện một cách có kế hoạch theo logic của bản thân qui trình công nghệ ấy. Điều đáng buồn là cách dạy cổ truyền, ví không biết rõ chất liệu của cái đang cần chinh phục nên đành áp đặt cách dạy thuộc lòng đối với trẻ em. Từ những điều lý giải trên, chúng ta cần nhớ:

- Nguồn gốc tổ tông của khái niệm cốc chính là cái cốc trần tục nằm ở bên ngoài tâm lý cá thể.

- Chừng nào làm đúng ”một qui trình công nghệ” đã được xác định thì trẻ em có được khái niệm cốc ở mức “kĩ năng”. Quá trình này sẽ tiếp tục “luyện thành kĩ xảo” cho đến lúc thuần thục như người lớn.

- Khái niệm cốc không thể từ người giáo viên truyền sang đầu trẻ em thông qua lời giảng suông. Khái niệm cốc là cái hoàn toàn xa lạ với cái mà ta quen gọi là định nghĩa và thuật ngữ. Muốn cho trẻ có được thuật ngữ thì chỉ cần chờ đứa trẻ lên 1 – 2 tuổi là đủ: người lớn vừa chỉ vào cái cốc vừa nói to lên “cốc”. Sau vài lần, trẻ lặp lại được và dùng đúng chỗ tiếng cốc. Muốn cho trẻ em có biểu tượng cốc xin chờ thêm 1 – 2 năm nữa. Muốn có khái niệm khoa học cốc ở trong đầu (khái niệm khoa học chính cống) có định nghĩa hẳn hoi, có thuật ngữ kèm theo... xin đợi thêm vài ba năm nữa, tức là lúc trẻ em được tiếp cận phương pháp nhà trường theo CNGD.

- Những gì nói về khái niệm cốc đều đúng cho mọi khái niệm nói chung (bát, bàn, ghế…) với tư cách là khái niệm. Chủ nghĩa duy vật đã dạy chúng ta lấy năng lực thực tiễn làm nền tảng, làm nơi xuất phát và cũng là nơi đi đến.

Có thể nói: Thành công lớn nhất của CNGD là giáo dục trẻ em trở thành chính mình, tự mình trưởng thành bằng hoạt động của chính mình!

TS. Phạm Trung Thanh

(còn nữa)